Empowerment en participatie van kwetsbare burgers

Cliënten in de ggz, mensen in armoede, breekbare ouderen: kwetsbare burgers die vaak niet op een volwaardige manier deel uitmaken van de samenleving.
Een kansrijker aanpak om deze mensen volwaardig te laten meedoen in de samenleving gaat uit van empowerment: dit doet een appel aan zelfredzaamheid, daarbij gebruikmakend van ervaringsdeskundigheid van de betrokkenen zelf.

De auteurs gaan in deze uitgave in op een veelheid aan thema’s rond achtergronden, uitwerking en processen bij empowerment. De diversiteit aan bijdragen biedt een kleurrijk palet voor hulpverleners, managers van welzijns- en gezondheidsinstellingen, beleidsverantwoordelijken, wetenschappers, docenten en studenten van het hoger sociaal agogisch onderwijs en niet in het minst voor de kwetsbare burgers zelf.
 

In dit artikel pleiten we ervoor om participatie van de cliënt te zien in functie van empowerment. Participeren – meedoen – is geen doel op zich. Het gaat om kwali- teit van leven en volwaardig burgerschap. Participatie en empowerment zijn hierbij geen processen van de cliënt en cliëntorganisaties alleen, ook de maatschappelijke omgeving speelt daarin een wezenlijke rol.

Kennis is een van de belangrijkste bronnen voor ontplooiing en voor de realisatie van kwaliteit van leven. De verlichtingsfilosoof Francis Bacon (circa 1561-1626) gaf aan dat kennis macht is. Kennis is met andere woorden een belangrijk onderdeel van empowerment. Wie kennis vergaart en kennis heeft, ontwikkelt meer macht, niet alleen maatschappelijk, maar ook bijvoorbeeld over het eigen leven, de eigen geest en over het eigen handelen. Met kennis kan men zowel het individuele als het col- lectieve handelen verbeteren. De verdeling van kennis is daarom een belangrijk on- derwerp geworden in emancipatiebewegingen en zo ook in de cliëntenbeweging. Er zijn twee benaderingen van hoe die kennis tot stand komt en bij de mensen komt.

Het is algemeen bekend dat het aandeel ouderen in westerse samenlevingen toe- neemt. Zo zijn er in Nederland momenteel 2,4 miljoen mensen die 65 jaar of ouder zijn, (Van Campen, 2008). Dit komt overeen met 14 procent van de bevolking. De verwachting is dat dit aandeel toe zal nemen tot ongeveer 4 miljoen ouderen in 2030 (Van Campen, 2008). Niet alleen komen er meer ouderen, ze worden ook ouder.

Mensen maken veel mee in hun dagelijkse bestaan. Van ervaringen leert een mens, ze maken hem deskundig om met vergelijkbare of nieuwe situaties om te gaan. De kennis die iemand met die ervaringen opdoet, is persoonlijk en verborgen, (Polanyi, 1967). Wat hij ervan leert en hoe deskundig iemand wordt, kan heel verschillend zijn.

In deze bijdrage gaan we in op wat de meerwaarde kan zijn van het denken vanuit empowerment voor studenten en docenten in het sociaalagogisch onderwijs. De op- bouw is als volgt.

Op dit moment heerst er een wereldwijde economische crisis. Vaststaande zekerhe- den verdwijnen. Wie rijk was, kan arm worden. Het omgekeerde lijkt niet het geval te zijn. Het enige voordeel voor degene die al weinig geld had, is dat deze zich geen extra zorgen hoeft te maken over het verlies van bezit. Hoewel zelfs dat de vraag is. Maatregelingen die regeringen nemen blijken nogal eens onbedoeld slecht uit te vallen voor mensen met het minste geld. In Vlaanderen wordt dit ook wel het Matteüseffect genoemd: zo worden rijken rijker en armen armer, (Deleeck, 2008).

Emancipatie en beleidsbeïnvloeding blijken een moeilijke opdracht voor arme men- sen. Trefwoorden als empowerment en veerkracht klinken hoopvol, maar hebben in hun collectieve en individuele invulling slechts een beperkte werking voor armen. Deze begrippen moeten worden aangevuld met de miskende kracht van hoedanighe- den waarmee armen meer vertrouwd zijn: machteloosheid en lijden.

Het belang van ervaringskennis om te komen tot een accurate dienstverlening, hulp- verlening en beleid wordt tegenwoordig steeds meer aanvaard. De betekenis van de opleiding en inschakeling van ervaringsdeskundigen in verschillende sectoren wordt vandaag de dag in toenemende mate ingezien. We noemen ze paraprofessionelen, we noemen ze brugfiguren, opgeleide intermediairen of hulpkrachten. Essentieel is in ieder geval dat erkend wordt dat er mensen zijn met veel ervaring en dat de kennis die voortspruit uit die ervaring noodzakelijk is voor professionals in verschillende sectoren.

Mensen met een fysiek, psychisch of sociaal gezondheidsprobleem worden te- genwoordig aangeduid met de term ‘zorgvragers’. Als het daarbij gaat om een langdurend probleem of beperking dan worden zij ook wel ‘kwetsbare mensen’ genoemd. Mensen zijn echter in relatie tot zorg niet alleen vragers; de term zorgvragers is beperkend. Kwetsbare mensen zijn ook niet alleen kwetsbaar. Mensen hebben in relatie tot hun gezondheid en tot zorg een breder rolrepertoire. Mensen ‘dokteren’ zelf met een advies van een hulpverlener of met informatie van een lotgenoot; mensen krijgen of bieden hulp aan een naaste als het niet helemaal zelf lukt; mensen zoeken steun bij anderen als ze beter willen worden; mensen bekom- meren zich om anderen als dat nodig is.

Persoonlijke steun hebben we allemaal nodig. Deze steun bestaat uit een aantal men- sen die om ons heen staan, waar we een beroep op kunnen doen, die er zijn als we ze nodig hebben. Mensen voor wie we zelf ook iets kunnen betekenen. Dit kunnen buren, vrienden, familie of kennissen zijn die we bijvoorbeeld in verenigingsver- band ontmoeten of met wie we een praatje maken als we ze op straat of in de win- kel tegenkomen. Steun leidt tot acceptatie en geborgenheid, waarbij men het gevoel krijgt bij een sociaal systeem te horen. Steun is een basisbehoefte voor iedereen, maar voor kwetsbare mensen is deze vorm van persoonlijke steun niet vanzelfsprekend. Sommigen hebben slecht één persoon in hun persoonlijk netwerk of helemaal nie- mand. In het bovenstaande citaat wordt duidelijk dat kwetsbare mensen met psy- chische problemen ook veel contacten kunnen verliezen, waardoor ze er erg alleen voor komen te staan.

In dit artikel belichten we de kracht van zelfhulpgroepen voor kwetsbare burgers en voor de reguliere zorg. We zoomen in op vier aspecten. In het eerste deel maken we de verbinding tussen zelfhulp en zelfhulpgroepen met het empowermentpara- digma. Als rode draad hanteren we de volgende definitie van Tine Van Regenmortel (2008) van het begrip empowerment.

In 2008 schreef Tine Van Regenmortel ter gelegenheid van haar aanstelling als lector ‘Empowerment en maatschappelijk kwetsbare groepen’ bij de Fontys Hogeschool Sociale Studies in Eindhoven de publicatie Zwanger van empowerment. Een uitdagend kader voor sociale inclusie en moderne zorg. Dit empowermentkader werd warm ont- haald, niet alleen binnen de Hogeschool waar het als centraal concept wordt gesteld voor de gehele opleiding sociale studies, maar ook daarbuiten, zowel door profes- sionals, door (organisaties van) kwetsbare burgers, als bij het beleid. De opdracht en uitdaging liggen nu in het concretiseren en toepassen van het empowermentpa- radigma. Empowerment is een verbindend kader dat zich leent voor verschillende kwetsbare groepen, verschillende contexten, werkvelden en sectoren. Empowerment overstijgt als gelaagd concept het individuele niveau en vraagt ook om doorvertalin- gen op onder meer het groeps- en buurtniveau, het organisatieniveau, op diverse be- leidsniveaus en op het niveau van de brede samenleving. Praktijkgericht onderzoek uitvoeren vanuit het empowermentkader heeft tevens haar implicaties.